ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΡΑΖΙΛΙΑΣ

Της Λίνας Πάνος
Προέδρου της Ελληνικής κοινότητας Βραζιλίας

Η παρουσία των Ελλήνων στη Βραζιλία και όλων των Eλλήνων της Νοτίου Αμερικής, δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα στόχος σοβαρής μελέτης. Λίγα πράγματα ξέρουμε για αυτούς τους πρωτοπόρους μετανάστες.

Η Ελλάδα μας, τα Βαλκανικά κράτη, καθώς και όλη η Ευρώπη, πάντοτε και κατά διαστήματα έχουν υποστεί μεγάλες θεομηνίες, καταστροφές και άγριους πολέμους. 

Ελληνίδες σε κλωστοϋφαντουργείο
της Βραζιλίας το 1952

Συνέπεια αυτών των γεγονότων είναι η κατά καιρούς ομαδική μετακίνηση χιλιάδων ανθρώπων και το ξερίζωμα τους από την πατρίδα και τα ιερά χώματα των προγόνων τους.

Οι περισσότεροι Έλληνες της Βραζιλίας υπάγονται σ΄αυτήν την περίπτωση.

Πολλοί πρόκοψαν, έκαναν περιουσίες, οικογένειες και μόρφωσαν τα παιδιά τους. Άλλοι όμως, μη δυνάμενοι να αντιμετωπίσουν τις ανυπέρβλητες αντιξοότητες (οικονομικές, γλωσσικές κλπ ) χάθηκαν στην ανωνυμία χωρίς να αφήσουν ίχνη.

Οι ιστορίες σχετικά με αυτούς τους μετανάστες είναι αμέτρητες και λυπηρές. Μέχρι σήμερα, υπάρχουν συγγενείς που αναζητούν αυτά τα αγαπημένα, χαμένα πρόσωπα.

Τα λίγα ιστορικά στοιχεία που υπάρχουν, αναφέρονται για πολύ λίγα άτομα που όμως διακρίθηκαν στην Δημόσια Ζωή της Βραζιλίας.

Με την άφιξη της Αυτοκρατορικής οικογενείας της Πορτογαλίας τον δέκατο όγδοο αιώνα, αναφέρονται ως πρώτοι Έλληνες, διδάσκαλοι παιδαγωγοί για την μόρφωση των πριγκίπων, αλλά δυστυχώς προς το παρόν τουλάχιστον δεν γνωρίζουμε τα ονόματά τους. Την ίδια περίπου εποχή, ο Ιωάννης Βαπτιστής Καλόγερος (Ζοαν Βατιστα Καλόγερος ) με την σύζυγο του Ιουλία, ήρθαν από την Κέρκυρα και εγκατεστάθηκαν στην πόλη του Ρίο ντέ Ζανέιρο .

Με τον ερχομό της Αυτοκρατορικής οικογενείας στην Βραζιλία, χρειάστηκε να γίνουν στην πόλη του Ρίο ντέ Ζανέιρο πολλές ανακαινίσεις, και μεγάλα έργα, όπως κατεδαφίσεις, κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών, οικοδόμηση εκατοντάδων οικισμών, διότι τον ερχομό της Βασιλικής οικογενείας ακολούθησαν περισσότερα από δεκαπέντε χιλιάδες άτομα, μεταξύ ευγενών και άλλων.

Σ΄αυτά τα έργα έλαβαν μέρος πολλοί Έλληνες .

Στην κατεδάφιση για παράδειγμα του λόφου “Μόρο ντού Καστέλο” έλαβαν μέρος ειδικευμένοι δύτες Έλληνες. Στην κατασκευή της πρώτης σιδηροδρομικής γραμμής μεταξύ του Ρίο ντέ Ζανέιρο- Πετρόπολις έλαβαν μέρος οι αδελφοί Καλόγεροι, γιοι του Ζοάν Batista

Στην κατασκευή άλλης σιδηροδρομικής γραμμής, μεταξύ Mαδέιρα - Μαμορέ στην πολιτεια που τώρα ονομάζεται Ροντόνια, στην περιοχή του Αμαζωνα έλαβαν μέρος χιλιάδες εργάτες εκ των όποιων οι περισσότεροι ήταν Έλληνες από την Κρήτη.

Αυτό το έργο μετά από χρόνια εργασίας, λόγω των άγριων φυσικών συνθηκών και ανυπέρβλητων εμποδίων, προπάντων της ελονοσίας και του κίτρινου πυρετού, εγκατελήφθηκε. Εκεί έχασαν την ζωή τους χιλιάδες άνθρωποι, οι περισσότεροι των οποίων Έλληνες από την Κρήτη.  

Πολλοί από τους απογόνους τους ζουν ακόμα σ΄αυτά τα μέρη.

Στο νότο της Βραζιλίας, οι πρώτοι Έλληνες εγκατεστάθηκαν στην πόλη Φλοριανόπολη της Πολιτείας Σαντα Καταρίνα και Παραναγκουά, της Πολιτείας του Παρανά. Αυτοί οι πρώτοι Έλληνες αποικιστές κατάγονταν από το Καστελόριζο (Μεγίστη) των Δωδεκανήσων

Στην Φλοριανόπολη το 1883 πήγε η οικογένεια του καπετάνιου Σάββα Νικολάου Σάββα, η οποία επέβαινε του πλοιαρίου «ΛΕΥΚΗ ΠΕΡΙΣΤΕΡΑ». Η στάση τους σε αυτό το λιμάνι υπήρξε αναγκαστική διότι το πλοίο τους είχε υποστεί αβαρίες και χρειαζόταν επείγουσα επισκευή. Το πλήρωμα αποτελείτο από συγγενείς, γνωστούς και άλλους, εκ των οποίων ορισμένοι έμειναν σε αυτήν την περιοχή η οποία τότε ελέγετο “Ντεστερο”. Ο Καπεταν Σάβας Νικολάου Σέβας, αυτό ήταν το όνομα του, εγκαταστάθηκε μετά στο νησί Σαντα Καταρινα

Στο λιμάνι και ομώνυμη πόλη Παραναγκουά εγκαταστάθηκε η οικογένεια του Σάββα Ιωαννίδη. Αυτές οι πόλεις είναι παραθαλάσσιες, με πολλές παραλίες, ήσυχη Θάλασσα, ωραίο κλίμα, και άφθονη αλιεία. Τους θύμιζαν τον τόπο τους, τα Ελληνικά νησιά και έτσι αποφάσισαν να εγκατασταθούν εκεί όπου βρήκαν ένα κατάλληλο και φιλόξενο περιβάλλον για τις επαγγελματικές τους απασχολήσεις.

Ο Σάββας Ιωαννίδης, αργότερα έγινε Τιμητικός Πρόξενος. Έτσι αντιπροσώπευε το κυριότερο λιμάνι του περασμένου αιώνα όπου υπήρχαν εγκαταστάσεις για ανεφοδιασμό και επισκευή των εμπορικών πλοίων που κατευθύνονταν .στις πόλεις του Ρίο ντέλ Πλάτα στην Αργεντινή.

Στην αρχή, λίγες οικογένειες υπήρχαν σ΄αυτές τις πόλεις. Με τον καιρό όμως και εξαιτίας της πολιτικής και οικονομικής αναταραχής που επικρατούσε στην Ευρώπη και άλλες οικογένειες, κυρίως συγγενείς από τα νησιά ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στα ίδια μέρη

Η παρουσία των Ελλήνων στη Βραζιλία δεν είναι όπως αναφέραμε πιο πάνω ακριβώς προσδιορισμένη, αλλά θα μπορούσαμε να την χωρίσουμε σε τρείς περιόδους:

Η πρώτη είναι εκείνη που αναφέραμε στην αρχή, δηλαδή oi πρωτοπόροι που αναφέρονται στα μέσα του περασμένου αιώνα και προτίμησαν τα μεγάλα κέντρα όπως Ριό ντέ Ζανέιρο και Σάο Πάολο. Σ΄αυτήν την εποχή περιλαμβάνονται και η πρώτη αποστολή εργατών για την κατασκευή της γραμμής ``Mαδέιρα- Μαμορέ` και η παρουσία των πρώτων Ελλήνων στις νότιες παραθαλάσσιες πόλεις Φλοριανοπολης και Παραναγκουά.

Η δεύτερη περίοδος αποτελείται από ένα μεγαλύτερο νούμερο ατόμων που κατευθύνθηκαν στα μεγάλα αστικά κέντρα όπως: Σάο Πάολο, Ρίο ντε Ζανέιρο, Nιτερόι και άλλα, όπου ασχολήθηκαν κυρίως με το εμπόριο. Από αυτή την εποχή είναι άξιο παρατηρήσεως το ενδιαφέρον των Ελλήνων να δώσουν καλλίτερη και ανώτερη μόρφωση στα παιδιά τους με την εγγραφή τους σε διάφορα ανώτερα μορφωτικά ιδρύματα, πανεπιστήμια κ.τ.λ.

Έτσι αρχίζει να δημιουργείται μια τάξη Ελλήνων με ανώτερη σπουδή και μόρφωση, γεγονός που έγινε πιο έντονο κατά την διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου.

Η πιο δυναμική εποχή είναι η μεταπολεμική, μετά το 1950, οπότε μαζικές ομάδες Ελλήνων ήρθαν στην Βραζιλία και κυρίως στο Σάο Πάολο, Ρίο ντέ Ζανέιρο, Πόρτo Αλέγκρι, Κουριτίμπα, Μπέλο Οριζόντε Σαλβαντόρ, Bραζίλια (νέα πρωτεύουσα της Βραζιλίας υπό κατασκευή).

Η παρουσία των Ελλήνων στην νέα υπό κατασκευή πρωτεύουσα ήταν μεγάλη ήδη από το 1957 και έλαβαν ενεργό μέρος στην ανοικοδόμηση της καινούργιας πρωτεύουσας κατά διαφόρους τρόπους.

Οι πρώτοι Έλληνες εγκαταστάθηκαν σε πρόχειρες παράγκες διότι δεν υπήρχε τίποτα πιο κατάλληλο όπου θα μπορούσαν να μείνουν !

Ολόκληρη η περιοχή ήταν ένα απέραντο οροπέδιο με λίγη βλάστηση χωρίς ίχνος ανθρώπινης παρουσίας στον περίγυρο δεκάδων χιλιομέτρων,

Αυτοί οι πρώτοι Ελληνες ασχολήθηκαν με τον ανεφοδιασμό (τρόφιμα ρουχισμό) και ότι άλλο αναγκαίο για τους χιλιάδες εργάτες από όλα τα μέρη της Βραζιλίας που συνεχώς κατέφθαναν για να πάρουν μέρος στην κατασκευή της καινούργιας πρωτεύουσας, αλλά και για να καλύψουν τις ανάγκες των ιδίων και των οικογενειών τους. Διότι οι περισσότεροι πήγαν με τις οικογένειες τους.

Ταξίδευαν σε παμπάλαια αυτοκίνητα η φορτηγά, χιλιάδες χιλιόμετρα (Σάο Πάολο – Βραζιλία) για να φέρουν εμπορεύματα κάθε είδους, ή δεκάδες χιλιόμετρα για να βγάλουν άμμο από τα πιο κοντινά ποτάμια την οποία προσέφεραν για την κατασκευή της νέας πρωτεύουσας.

Αξίζει να σημειωθεί ότι όλα τα υλικά για την κατασκευή της νέας πρωτεύσας μεταφέρονταν αεροπορικώς. Τα μεταφορικά μέσα των Ελλήνων, (παμπάλαια αυτοκίνητα ή φορτηγά) τις περισσότερες φορές πάθαιναν αβαρίες οπότε έμεναν στην ερημιά πολλές ημέρες ή και εβδομάδες, αναλόγως την βλάβη του οχήματος, και προσευχόμενοι να περάσει κανείς να τους βοηθήσει.

Παρ όλα αυτά, ο ενθουσιασμός και η πεποίθηση ότι ελάβαιναν μέρος σε κάτι το μεγαλειώδες, σε ένα όνειρο που έβλεπαν να παίρνει μορφή, τους έδινε μεγάλο θάρρος και καταπολεμώντας όλους τους φόβους, με θυσίες έκαναν περισσότερη υπεράνθρωπη και σκληρή δουλειά.

Σε άλλες μακρινές και μεγάλες πόλεις της χώρας, όπως Πόρτο Αλέγκρι, Μπέλο Οριζόντε, Σαλβαντόρ, Κουριτίμπα (όπου οι περισσότεροι Έλληνες κατάγονταν από την Ρουμάνια) το Ελληνικό στοιχείο ήταν παρόν, όπως επίσης και στο εσωτερικό της χώρας όπου καλλιεργείτο ο καφές.

Με το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, οι συνθήκες του εξωτερικού εμπορίου της Βραζιλίας πήραν ρυθμό ανόδου, γεγονός που αρκετοί Έλληνες το επωφελήθηκαν και δημιούργησαν σταθερές και κερδοφόρες επιχειρήσεις.

Εν τω μεταξύ, οι Έλληνες άρχισαν να οργανώνονται σε Κοινότητες, Πολιτιστικά κέντρα, Εκκλησίες, Σχολεία κτλ. Οι γυναίκες Ελληνίδες ενώθηκαν και ιδρύσαν διάφορες φιλανθρωπικές Οργανώσεις, με επικεφαλής επί πολλά χρόνια στο Σάο Πάολο, την ακούραστη και αξέχαστη κυρία Πιπινα !! Επίσης ένας ιδεαλιστής και μορφωμένος Έλληνας, ο αξέχαστος Βασίλειος Σκαρλάτος, την εποχή του 1960 ίδρυσε το μοναδικό μέχρι σήμερα ραδιοφωνικό πρόγραμμα .

Είχε μεγάλη επιτυχία και το περίμεναν με λαχτάρα να τ` ακούσουν κάθε Κυριακή οι νεοφερμένοι μετανάστες.

Πρώτα μετεδίδετο από το Ράδιο Σαντο Αμάρο, και μετά από το Ράδιο Νοβε ντε Ζούλιο. Σε αυτό το ραδιοφωνικό πρόγραμμα έδωσε την συνεργασία της η επίσης νεοφερμένη νεαρά μετανάστης, Λελουδα Παπαλαμπροπούλου (Λίνα Πάνος).

Δυστυχώς παρ `όλες τις προσπάθειες και την σκληρή δουλειά, αυτή η ωραία πρωτοβουλία δεν μπόρεσε να κρατηθεί για πολλά χρόνια. Και όλα αυτά τα δημιουργούσαν με μεγάλες θυσίες και σκληρή δουλειά ορισμένων πρωτοπόρων ιδεαλιστών, δεδομένου ότι δεν υπήρξε, ούτε υπάρχει μέχρι σήμερα καμία βοήθεια από το επίσημο Ελληνικό Κράτος.

Σήμερα υπάρχουν δώδεκα Ελληνικές Κοινότητες, οι οποίες υπάγονται στην Ομοσπονδία Ελληνικών Κοινοτήτων της Βραζιλίας.

Πρώτη εκκλησία της Βραζιλίας, θεωρείται η Εκκλησία του Αγίου Νικολάου στην Φλοριανόπολη. Κτίστηκε από την οικογένεια του καπετάν Σάββα στα μέσα του περασμένου αιώνα.

Ανακαινίστηκε και υπάρχει μέχρι σήμερα. Δεύτερη λέγεται η εκκλησία του Σάο Πάολο. Αυτή η εκκλησία κτίστηκε σε οικόπεδο που δώρισε ο αείμνηστος και αξέχαστος Πέτρος Παπατσανάκης με την σύζυγο του Αμαλία.

Μέχρι τότε δεν υπήρχε Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία. Η Κοινότητα των Σύριων και αργότερα των Αρμενίων είχαν προσφέρει τις εκκλησίες τους και άλλους χώρους (σαλονια ) κ,τ.λ., όπου οι Έλληνες διεξήγαγαν τις διάφορες Θρησκευτικές και Πολιτιστικές τους εκδηλώσεις. Τρίτη Εκκλησία λέγεται του Ρίο ντε Ζανέιρο, και μετά σιγά- σιγά οι υπόλοιπες. Πρέπει, δυστυχώς να σημειωθεί, ότι πολλοί Έλληνες από τους πρώτους που έφτασαν στην Βραζιλία, για λόγους οικονομικούς ή γλωσσικές δυσκολίες δεν κατόρθωσαν να ανταποκριθούν στην καινούργια πραγματικότητα της χώρας υποδοχής τους και έμειναν στην ανωνυμία μακριά από το Ελληνικό στοιχείο.

Γενικά όμως, οι Έλληνες ενσωματώθηκαν εύκολα στο καινούργιο περιβάλλον χωρίς να χάσουν την Εθνική τους Ταυτότητα, τα Ήθη και Έθιμα τους και την Πίστη τους στην Ορθοδοξία.

Από τους Έλληνες που διέπρεψαν στην δημόσια ζωή της Βραζιλίας αναφέρουμε τον Ζοάν Μπατίστα Παντιά Καλόγερος ο οποίος υπήρξε ο μοναδικός ομογενής πολίτης στην ιστορία της χώρας που έγινε “Υπουργός του Υπουργείου Πολέμου της Βραζιλιανής Δημοκρατίας “

Ανακαίνισε τον Βραζιλιανό στρατό φέρνοντας στην χώρα μετά το τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, Γαλλική αποστολή και δημιούργησε τα πρώτα κινητά φυλάκια στα σύνορα για την προστασία της αχανούς χώρας που αργότερα έγιναν μόνιμες εστίες προστασίας.

Βαθύς γνώστης των διπλωματικών γεγονότων, άφησε μια γιγαντιαία εργασία επί πολλών θεμάτων και ειδικά την “Εξωτερική Πολιτική της Αυτοκρατορίας” και την “Νομοθεσία για τα Ορυχεία της Βραζιλίας”

Το έργο αυτό είναι κλασσικό. Γράφτηκε στην αρχή του αιώνα, αλλά πολλοί ανατρέχουν σε αυτό μέχρι των ημερών μας. Ήταν μέλος της αποστολής στην συνθήκη των Βερσαλλιών, όπου γνώρισε τον Eπιτάσιο Πεσσόα, ο οποίος εξελέγη αργότερα Πρόεδρος της Δημοκρατίας, από το 1919 έως το 1922. Διάλεξε δε τον Παντιά Καλόγερο ως Υπουργό του Υπουργείου Πολέμου.

Αυτό το υπουργείο αργότερα με το σύνταγμα του 1946, επονομάστηκε σε “Υπουργείον Στρατιωτικών”. Ως βουλευτής της πολιτείας Mινας Ζεράις, πήρε μέρος στην Συνταγματική Συνέλευση του 1933. Υπήρξε Υπουργός της Γεωργίας και Υπουργός του Εθνικού Ταμείου. Το έργο του “Ρές Νόστρα’’ φανερώνει έναν βαθύ γνώστη της εθνικής πραγματικότητας της εποχής του.

Με το έργο του “Πολίτικα Μονετάρια ντο Βραζιλ’’ (Οικονομικη Πολιτική της Βραζιλίας) έβαλε τις βάσεις για την οικονομική ισορροπία του κράτους, σε μια εποχή που η Βραζιλία ήταν δέσμια σε ανυπέρβλητες οικονομικές και πολιτικές δυσκολίες, σχετικά με την εξαγωγή του καφέ ο οποίος ήταν το 90% του προϊόντος εξαγωγής

Ως ελάχιστο φόρο τιμής, για τις υπηρεσίες και την πνευματική κληρονομία που άφησε στην πατρίδα που γεννήθηκε, την Βραζιλία, αυτή τον τίμησε δίνοντας το όνομα του σε διάφορους δημόσιους χώρους, όπως πλατείες λεωφόρους και δρόμους !!!!

(Στην πόλη São José dos Campos, όπου ανήκει η ομώνυμη Ελληνική Κοινότητα υπάρχει το όνομα του σε κεντρική οδό)

Άλλες οικογένειες που ήρθαν στην Βραζιλία στην αρχή του περασμένου αιώνα, το 1841 περίπου, ήταν η οικογένεια του Αθηναίου Οθωνα Λεάνδρου, γεωλόγοι, ο πατέρας των οποίων αργότερα υπήρξε Δήμαρχος της πολης Nιτερόι. Την ίδια εποχή, περίπου το 1849, ήρθαν οι έμποροι Ράλλη και Ροδοκανάκη. (ήδη απ το 1873 ο Εμμανουήλ Ροϊδης σε μελέτη του για τον αυτοκράτορα Δον Πέδρο Β΄ υπενθυμίζει ότι οι οικογένειες Ράλλη και Ροδοκανάκη βρίσκονταν στο Ρίο ντε Ζανεϊρο)

Άλλος γνωστός Έλληνας που πρέπει να αναφέρουμε, στα μέσα του περασμένου αιώνα, είναι ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος Ελευθεριάδης, γιός μετανάστη που πάστωνε σαρδέλες στην περιοχή Aνγκρα ντος Ρέις, υπήρξε διακεκριμένος δημοσιογράφος. Έγραψε πολλά βιβλία και ίδρυσε πολλά περιοδικά όπως το “Σιγγάρα”.

Έγινε διευθυντής του περιοδικού “ O Κρουζέιρο“. Και τα δυο, ανήκοντα στο πανίσχυρο συγκρότημα “ Ντιάριος Ασοσιάτος”. Ως δικηγόρος υπήρξε αντιπρόσωπος και πληρεξούσιος του ΙΑΡΒ (Ινστιτούτο ντε Αποζενταντορία ε Ρενσάον ντος Βανκάριος)

Στο νότο της χώρας, ο Γεώργιος Λακερδίς, γεννημένος στην πόλη Pαραναγκουά, αλλά με πολιτική έδρα στην Πολιτεία της Σάντα Καταρίνα, εξελέγη βουλευτής επί δυο συνεχείς περιόδους, απο το 1948-1954.

Κατόπιν με απόλυτη πλειοψηφία έγινε Κυβερνήτης της Πολιτείας. Δυστυχώς μετά από καιρό και ενώ βρισκόταν σε πλήρη άσκηση της πολιτικής του καριέρας, απεβίωσε σε αεροπορικό δυστύχημα στην πόλη της Κουριτίμπας. Ο Γεώργιος Λακερδίς, ήταν δικηγόρος και έγινε Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Δικαιοσύνης.

Πριν πάρει το δίπλωμα του δικηγόρου, είχε σπουδάσει και εξάσκησε το επάγγελμα του Ιατρού για λίγο χρονικό διάστημα, διότι το πάθος του ήταν η πολιτική. Η καταγωγή του ήταν από το Καστελόριζο. Άφησε ένα αξιόλογο έργο στην πολιτική.

Στον χώρο της λογοτεχνίας, ίδρυσε το λογοτεχνικό φυλλάδιο στην εφημερίδα ‘’ A Mανιά ‘’, περιοδικό που κυκλοφόρησε για πολλά χρόνια και χρηματοδότησε αναδεικνύοντας πολλά ονόματα τόσο στην λογοτεχνία όσο και στις τέχνες της Βραζιλίας.

Αυτό το ιστορικό σημείωμα για την παρουσία των Ελλήνων στην Βραζιλία, είναι πολύ σύντομο και ατελές. Ασφαλώς υπήρξαν πολλοί άλλοι Έλληνες που διακρίθηκαν στα πιο διαφορετικά επαγγέλματα και τις επιστήμες. Δυστυχώς όμως προς το παρόν δεν υπάρχουν αρκετά επίσημα στοιχεία που να μπορούν να αναδείξουν περισσότερα πρόσωπα ή γεγονότα.

Σήμερα, η δεύτερη και τρίτη γενιά, παιδιά και εγγόνια, αυτών των πρωτοπόρων Ελλήνων, είναι όλοι επιστήμονες και κατέχουν αξιόλογες θέσεις στο επαγγελματικό και κοινωνικό περιβάλλον της Βραζιλιανής απέραντης οικογένειας.

Πάντως όλοι οι Έλληνες που ήρθαν σ΄αυτή τη φιλόξενη χώρα, είναι κάθε ένας με την ιστορία του, ένας Ήρωας !

“Ειναι πολύ δύσκολο να ξαναφυτρώσει ένα φυτό που ξεριζώθηκε απο τα χώματα που σπάρθηκε”!!
Όλοι τους, μπορεί να θεωρηθούν Νικητές!!
Λελουδα Παπαλαμβροπουλου. (Λίνα Πάνος)

---

1-Βιβλιογραφία: Έκδοσης επί τη ευκαιρία του “VIII Congresso Clerico –Laico dos Paises das Americas Central e do Sul”-Curitiba-Parana-1994.
2-“A Contribuição Grega” do professor: Pasqual A.Pitsika- Florianopolis-1994.
3- Ιστορία της Βραζιλίας
4-Προσωπικές εμπειρίες ζωής που έζησε η ίδια η αρθρογράφος 
http://www.hellasontheweb.org/