Η αγωγή που διαμορφώνει ελεύθερους πολίτες – Αριστοτέλους Πολιτικά

Ότι, λοιπόν, πρέπει να υπάρχει ειδική νομοθεσία για την παιδεία και ότι πρέπει αυτή να είναι η ίδια για όλους, έγινε φανερό από τα παραπάνω. Αλλά δεν πρέπει να διαφεύγει την προσοχή μας,  ποια πρέπει να είναι αυτή η παιδεία και με ποιο σύστημα πρέπει να εκπαιδεύονται οι νέοι. Γιατί σήμερα υπάρχει διαφωνία ως προς το εκπαιδευτικό πρόγραμμα που πρέπει να εφαρμοσθεί, αφού δεν παραδέχονται όλοι ότι τα ίδια πρέπει να μαθαίνουν οι νέοι ούτε όταν την αρετή, ούτε όταν τον άριστο βίο πρόκειται να επιδιώξουν, ούτε είναι ξεκαθαρισμένο αν η παιδεία πρέπει να έχει στόχο της την ανάπτυξη του πνεύματος μάλλον ή την διάπλαση του ήθους της ψυχής. Από τις συγκεχυμένες αυτές γνώμες παρεμποδίζεται η ανεύρεση του σωστού παιδαγωγικού συστήματος και δε μπορούμε να ξεύρουμε τι πρέπει να επιδιώκουμε: τα χρήσιμα για τη ζωή, τα σχετικά με την απόκτηση αρετής, ή τα περιττά στολίδια; Γιατί το καθένα απ’ αυτά έχει τους υποστηριχτές και τους επικριτές του. Κι ούτε για τα σχετικά με την αρετή υπάρχει ομοφωνία αφού δεν τιμούν όλοι την ίδια αρετή, αλλά ο καθένας έχει διαφορετική έννοια γι’ αυτή κι επομένως δικαιολογημένα διαφωνούν για τον τρόπο με τον οποίο αυτή ασκείται.

Δεν υπάρχει, βέβαια, αμφισβήτηση ότι από τα χρήσιμα πρέπει να διδάσκονται τ’ αναγκαία για τη ζωή. Επίσης είναι φανερό ότι, επειδή τα έργα χωρίζονται σ’ εκείνα που ταιριάζουν σε ελεύθερους και σ’ εκείνα που δεν ταιριάζουν σ’ αυτούς, δεν πρέπει να διδάσκονται όλα, αλλά όσα από τα χρήσιμα δεν υπάρχει φόβος να κάνουν αυτόν που τα μαθαίνει βάναυσο. Και βάναυσο έργο, βάναυση τέχνη και βάναυση μάθηση πρέπει να θεωρούμε όσα κάνουν το σώμα ή την ψυχή ή το νου των ελεύθερων ανθρώπων άχρηστα για τις χρήσεις και τις πράξεις της αρετής. Γι’ αυτό τις τέτοιες τέχνες που χειροτερεύουν την κατάσταση του σώματος, ονομάζουμε βάναυσες, όπως και τις δουλειές που πληρώνονται, επειδή απασχολώντας τη διάνοια την κάνουν αδρανή και ταπεινή.  Η σπουδή όμως μερικών ελευθέριων επιστημών ως ένα σημείο δεν είναι ανελεύθερο έργο, ενώ αντίθετα το να αφοσιωθεί κανείς σ’ αυτές για την τέλεια εκμάθησή τους γίνεται αιτία να πάθει τις βλάβες που αναφέραμε προηγουμένως. Υπάρχει επίσης μεγάλη διαφορά και «στο γιατί» κάνει ή μαθαίνει κάποιος κάτι. Γιατί, αν πράττει ή μαθαίνει κάτι για χάρη του εαυτού του ή των φίλων του ή της αρετής, δεν είναι ανελεύθερο. Εκείνος όμως που καταγίνεται μ’ αυτό το ίδιο για χατήρι άλλων, θα μπορούσε να νομισθεί ότι ασκεί έργο βάναυσο και άξιο δούλου.

Τα καθιερωμένα, επομένως, μαθήματα, όπως ειπώθηκε και προηγουμένως, είναι αμφιλεγόμενα. Τέσσερα περίπου είναι τα είδη των μαθημάτων με τα οποία συνηθίζουν να εκπαιδεύουν τους νέους: τα γράμματα, η γυμναστική, η μουσική και τέταρτο η ιχνογραφία που την διδάσκουν μερικοί. Την γραμματική και την ιχνογραφία τις διδάσκουν επειδή είναι χρήσιμες και εξυπηρετούν πολλές ανάγκες της ζωής. Τη γυμναστική επειδή συντείνει στην ανδρεία. Όσον αφορά τη μουσική θα μπορούσε κανείς να διατυπώσει απορία σήμερα για ποιο λόγο διδάσκεται, αφού στη σημερινή εποχή οι περισσότεροι την χρησιμοποιούν για διασκέδαση. Οι αρχαίοι όμως νομοθέτες την είχαν ορίσει σαν παράγοντα της παιδείας γιατί η ίδια η φύση αποζητεί, όπως είπαμε πολλές φορές, ο άνθρωπος να μη μπορεί να χρησιμοποιεί μονάχα σωστά το χρόνο της εργασίας, αλλά να περνά ωραία και το χρόνο της ανάπαυσής του. Επειδή η φύση, για να το ξαναπούμε και πάλι, είναι η αρχή όλων των πραγμάτων.

Γιατί, αν είναι αναγκαία και τα δύο, προτιμότερη δεν είναι η απασχόληση με κάτι αλλά η ανάπαυση και τελικά πρέπει να αναζητούμε πώς θα μπορούσαμε να περνούμε ευχάριστα τις ώρες της ξεκούρασής μας. Όχι βέβαια παίζοντας, γιατί τότε το παιχνίδι θ’ αποτελούσε αναγκαστικά τον τελικό σκοπό της ζωής μας. Αλλά, αφού αυτό είναι αδύνατο, και μάλλον το παιχνίδι είναι χρήσιμο σαν ανάπαυλα της δουλειάς, (αφού αυτός που κοπιάζει έχει ανάγκη από ανάπαυση και το παιχνίδι γίνεται για χάρη της ανάπαυσης, η δε εργασία γίνεται με κόπο και ένταση των δυνάμεών μας). Πρέπει, λοιπόν, να μπάζουμε στη ζωή μας, παραμονεύοντας την κατάλληλη στιγμή, τα παιχνίδια, σα να είναι φάρμακα αναψυχής. Γιατί η τέτοιας λογής κίνηση της ψυχής είναι ανακούφιση κι όταν συνοδεύεται από ευχαρίστηση είναι συγχρόνως και ανάπαυση. Κι η ανάπαυση φαίνεται να κλείνει μέσα της την ηδονή, την ευδαιμονία και τη μακάρια ζωή.

Αλλά αυτό το κατέχουν όχι αυτοί που εργάζονται αλλά αυτοί που δεν έχουν καμιάν ασχολία. Γιατί ο εργαζόμενος εργάζεται για κάποιο σκοπό που, κατά τη γνώμη του, δεν έχει φτάσει στο τέρμα του, ενώ η ευδαιμονία είναι σκοπός που έχει πραγματοποιηθεί και όλοι τη φαντάζονται ενωμένη με την ηδονή κι απαλλαγμένη από τη λύπη. Η ηδονή όμως αυτή δεν είναι για όλους η ίδια, αλλά ο καθένας τη φαντάζεται σύμφωνα με τη δική του γνώμη και τη δική του ιδιοσυγκρασία, και ο άριστος τη φαντάζεται σαν άριστη και προερχόμενη από τα ωραιότατα επιτεύγματα. Ώστε είναι ξεκάθαρο ότι πρέπει και στην περίοδο της ανάπαυσής μας να μαθαίνουμε μερικά πράγματα, κι αυτές τις γνώσεις και τα μαθήματα να τα διδαχθούμε για χάρη του εαυτού μας, ενώ για την εργασία να μαθαίνουμε όσα είναι αναγκαία και για χάρη των άλλων.

Για το λόγο αυτό οι πρόγονοί μας είχαν συμπεριλάβει τη μουσική στην παιδεία, όχι σαν κάτι αναγκαίο (γιατί δεν εξυπηρετεί καμιάν ανάγκη), ούτε σαν κάτι χρήσιμο (όπως π.χ. τα γράμματα που χρειάζονται στον καθένα για την απόκτηση χρημάτων, στη διαχείριση του σπιτιού του, την ειδική μόρφωση και την πολιτική του δραστηριότητα. Ακόμη και η ιχνογραφία θεωρείται χρήσιμη για να κρίνει κανείς καλύτερα τα έργα των καλλιτεχνών), ούτε όπως τη γυμναστική που, συντείνει στην υγεία και τη δύναμη του σώματος (αφού, ούτε το ένα ούτε το άλλο βλέπουμε να πετυχαίνεται με τη μουσική). Μας απομένει, λοιπόν, να δεχθούμε ότι η μουσική μάς είναι χρήσιμη για να περνούμε ευχάριστα τις ώρες της αναψυχής μας. Αποβλέποντας σ’ αυτό το σκοπό, επομένως, περιλάβανε τη μουσική στην παιδεία οι παλιοί νομοθέτες, αφού αυτό που χαραχτηρίζει την ευχάριστη ανάπαυση των ελεύθερων ανθρώπων είναι η μουσική. Γι’ αυτό κι ο Όμηρος έγραψε το στίχο:

Τέτοιον σωστό είναι να καλείς σε γιορτινό τραπέζι
Κι έτσι αφού αναφέρει πιο μπροστά μερικούς άλλους
που κάλεσαν τραγουδιστή προσθέτει:
αυτόν που ευφραίνει όλους

Και σ’ άλλα μέρη της «Οδύσσειας» ο Οδυσσέας λέει ότι ο άριστος τρόπος να περνά κανείς τη ζωή του, είναι να ευφραίνονται οι άνθρωποι και

Ν’ ακούνε τον τραγουδιστή στου παλατιού το δώμα, οι καλεσμένοι στη σειρά, που πρέπει καθισμένοι

Από τα παραπάνω έγινε φανερό πως υπάρχει κάποια παιδεία που πρέπει να διδάξουμε στους γυιους μας, όχι επειδή έχει πρακτική σκοπιμότητα ούτε επειδή είναι αναγκαία, αλλά επειδή είναι αντάξια ελεύθερων και με καλή αγωγή πολιτών. Αν η παιδεία αυτή είναι μια ή περισσότερες και ποιες είναι και με ποιο τρόπο πετυχαίνονται, γι’ αυτό το θέμα θα μιλήσουμε αργότερα. Για την ώρα έχουμε φθάσει στο σημείο να έχουμε κάποια μαρτυρία για την καθιερωμένη από τους αρχαίους παιδεία που μέρος της ήταν η μουσική.

Επίσης έχει αποδειχθεί ότι μερικά από τα χρήσιμα μαθήματα όπως π.χ. τη γραμματική πρέπει να τα διδάσκουμε στα παιδιά, όχι μονάχα επειδή είναι χρήσιμα καθ’ εαυτά, αλλά επειδή μέσω αυτών είναι ενδεχόμενο ν’ αποκτήσουν κι άλλες γνώσεις. Ομοίως και την ιχνογραφία πρέπει να τους διδάσκουμε, όχι για να μη κάνουν λάθη στην εκτίμηση των πραγμάτων που αγοράζουν για τον εαυτό τους, ούτε για να μη τους εξαπατούν όταν αγοράζουν ή πουλούν έπιπλα και οικιακά σκεύη, αλλά μάλλον επειδή η μόρφωση αυτή κάνει τους ανθρώπους πιο ευαίσθητους στην εκτίμηση των ωραίων σωμάτων. Το να ζητεί κανείς παντού το χρήσιμο ελάχιστα ταιριάζει στους μεγαλόψυχους κι ελεύθερους ανθρώπους. Αφού, λοιπόν, αποδείχτηκε πιο μπροστά ότι πρέπει να προηγηθεί η βασιζόμενη στα έθιμα εκπαίδευση από εκείνη που βασίζεται στη λογική, καθώς και η εκπαίδευση του σώματος πριν από την εκπαίδευση του νου, γίνεται φανερό απ’ αυτά πως πρέπει να παραδίνουμε τα παιδιά πρώτα στο γυμναστή και στον προπονητή γιατί ο πρώτος θα φροντίσει για την καλή διάπλαση του σώματος κι ο άλλος για τις πρακτικές ασκήσεις.

http://feltor.wordpress.com/