Η τέχνη της γραμματικής για μία γλώσσα πιο πραγματική

»»  Γιώργος Β. Γεωργίου

Συνήθως, και από συνεκδοχή, με τον όρο "γραμματική" εννοούμε ένα συγκεκριμένο, σχολικό εγχειρίδιο, που αναφέρεται στους  γραμματικούς κανόνες μιας  γλώσσας - της γλώσσας μας. Οι φιλόλογοι, λοιπόν, διδάσκουν πως η γραμματική είναι το "ευαγγέλιο" της γλώσσας, αφού υποτίθεται πως διασφαλίζει την ορθή χρήση -προφορική και γραπτή- της καθημερινής -αν μη τι άλλο- γλώσσας. Μια τέτοια όμως "ευαγγελική" αντιμετώπιση της γραμματικής -και είναι αυτή μια στάση που συνήθως υιοθετούν και οι ανυποψίαστοι γονείς- στο τέλος λειτουργεί εναντίον της ίδιας της γλώσσας.

Πραγματικά, η γραμματική είναι ένας πολύτιμος οδηγός για την εκμάθηση των τρόπων (οι πολλοί τους ονομάζουν "κανόνες") της γλώσσας και τον εντοπισμό ενδεχομένως των κακών γλωσσικών νοοτροπιών, όχι όμως πάντα ασφαλής. Επιπλέον, οι έννοιες του "σωστού" και του "λάθους" είναι πολύ ασαφείς ως διατυπώσεις και λανθασμένες ως νοοτροπία και στάση γλωσσική, αφού συνήθως φορτώνουν με αμαρτίες και ενοχοποιούν κάθε γλωσσική επιλογή που δεν μοιάζει συνηθισμένη, που αποκλίνει από την καθημερινή γλώσσα, καταδικάζουν δηλαδή την τόσο αναγκαία γλωσσική απόκλιση ως έγκλημα κατά της γλώσσας.

Το πόσο ρευστά είναι τα πράγματα με τις γραμματικές το αποδεικνύει η ίδια η πραγματικότητα. Λέξεις που ήταν "λογοτεχνικές" πριν από κάποια χρόνια, σήμερα είναι καθημερινές (ο Τριανταφυλλίδης λ.χ. κατατάσσει τον τύπο θυμάμαι στην ποιητική γλώσσα), συντάξεις άγνωστες ή και οιονεί λανθασμένες για μια γλώσσα σήμερα γίνονται αποδεκτές και εξηγούνται από ανάλογους γλωσσικούς νόμους. Οι συζητήσεις και οι αντεγκλήσεις που ακολουθούν την έκδοση μιας γραμματικής ακόμα και ως προς την ταξινόμηση του υλικού δείχνει ακριβώς την αδυναμία της γραμματικής να αποτελέσει το "μαγικό" βιβλίο των απαρέγκλιτων κανόνων της γλώσσας. Στο κάτω-κάτω της γραφής, η γραμματική δεν έχει εκ των προτέρων δοσμένη ακρίβεια που υπαγορεύεται από ρητούς κανόνες ορθοέπειας. Πρόκειται για μια προσπάθεια γλωσσικής περιγραφής, αλλιώς "φωτογράφησης" ενός κατεξοχήν μεταβαλλόμενου στοιχείου, της γλώσσας. Επειδή όμως, ο γραμματικός λειτουργεί συνήθως ως ζωγράφος παρά ως φωτογράφος, κάνοντας αναπόφευκτες επιλογές από την ευρύτητα και το βάθος της γλώσσας και φυσικά δεν αγνοεί και τις προκαταλήψεις του, η γραμματική δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη γλώσσα. Είναι χαρακτηριστικό πως χρειάστηκαν κάποιες εκατοντάδες χρόνια, ώστε να περάσουμε από τη "ρύθμιση" της γλώσσας, στην "περιγραφή" της. Μπορεί εξάλλου να ειπωθεί χαρακτηριστικά πως μια Γραμματική, αφού δημοσιευθεί είναι ήδη ξεπερασμένη.

Στα σχολεία, και εξαιτίας μια συστημικής προσέγγισης της γλώσσας, που δεν είναι πάντα επωφελής, και ενός αναπόφευκτου ακαδημαϊκού σχολαστικισμού, δεν υπάρχει στη διδασκαλία η προοπτική της μεταβολής, της συνεχούς ροής, του ακατάπαυστου ζυμώματος, που δεν νομιμοποιεί πέρα για πέρα καμιά γραμματική. Ετσι, οι νέοι φεύγουν συνήθως από το σχολείο γνωρίζοντας πως δεν ξέρουν να μιλούν, αφού παραβαίνουν καθημερινά τον κανόνα -όπως όλοι μας. Αντίθετα, οι εκπαιδευτικοί μπορούν να μεταβάλουν το μάθημα της γραμματικής σε ένα εξαιρετικά γοητευτικό και ζωντανό αντικείμενο διδασκαλίας, να προσδιορίσουν τη μεταβλητότητα της γλώσσας, να αποκαταστήσουν παρεξηγημένες μορφές λόγου που δεν περιλαμβάνονται στις γραμματικές, όπως είναι οι διάλεκτοι και οι κοινωνιόλεκτοι, οι αργκό, οι καινούργιες λέξεις και συντάξεις. Ολα αυτά μπορούν να γίνουν χωρίς να διαλυθεί η συνοχή της γλώσσας, η ανάγκη του κανόνα και των δομών. Η γραμματική είναι πολύτιμη, η γραμματική μας χρειάζεται (ιδίως στα πρώτα στάδια έλλογης επεξεργασίας των γλωσσικών δεδομένων, δηλαδή στο δημοτικό), όμως θα πρέπει να μάθουμε να σχοινοβατούμε με επιτυχία μεταξύ "κανόνα" και "πραγματικότητας".

Στα πλαίσια της αντι-ρύθμισης οι διδάσκοντες θα πρέπει να είναι σε θέση να εξηγήσουν ορολογίες που δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα, να απομυθοποιήσουν δηλαδή της λέξεις-κλειδιά της γραμματικής που φαντάζουν φορείς "υψηλών", αλλά άγνωστων νοημάτων. Αυτό που προέχει είναι να απεγκλωβίσουμε τη γραμματική -που μπορεί να φανεί τόσο χρήσιμη- από τη λογική της μουσειακής φωτογραφίας και να τη μεταβάλουμε σε ζωντανή εικόνα με νόημα, χρώμα, ήχο (ακουστική εικόνα). Ετσι είναι και η πραγματική γλώσσα.

Από την κυπριακή εφημερίδα  "Χαραυγή"