Τα Ηπειρώτικα Γεφύρια

24grammata.com/ λαογραφία
Οι γεφυρώσεις αποτελούν τα πρώτα τεχνικά έργα που πραγματοποιήθηκαν σε δρόμους (Πετρονώτης, 2001). Χαρακτηριστικό κτίσμα και εξαιρετικά αξιόλογο δείγμα της τοπικής λαϊκής αρχιτεκτονικής της Ηπείρου αποτελούν τα πέτρινα γεφύρια. Τα πιο παλιά και τα πιο ενδιαφέροντα βρίσκονται στην περιοχή του Ζαγορίου.

Τα γεφύρια κατασκευάστηκαν για λόγους καθαρά κυκλοφοριακούς. Όλη η περιοχή της Ηπείρου διατρέχεται από ποτάμια, τα οποία το χειμώνα γίνονται πολύ άγρια και ορμητικά. Τα γεφύρια συνδέουν τους οικισμούς μεταξύ τους αλλά και τις γειτονιές κάθε χωριού με τους χώρους δουλειάς – τα χωράφια, τα αμπέλια, τα βοσκοτόπια. Όταν οι Ηπειρώτες άρχισαν να ταξιδεύουν και να μεταφέρουν εμπορεύματα με τα καραβάνια σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, τα γεφύρια ήταν πλέον απαραίτητα, για τη διάβαση των ποταμών. Αρχικά οι κατασκευές ήταν απλές, ξύλινες. Σταδιακά και κυρίως από τα μέσα του 18ου αι. και μετά άρχισαν να γίνονται πέτρινες. Χρηματοδότες των γεφυριών ήταν συνήθως οι πλούσιοι ντόπιοι κάτοικοι – πολλά εξάλλου φέρουν και το όνομα αυτού που το χρηματοδότησε.
Τα γεφύρια χτίζονται από συντεχνίες Ηπειρωτών μαστόρων, ειδικές στην κατασκευή γεφυριών – τους κιοπρουλήδες.
Δομικό υλικό είναι η πέτρα, η οποία πρέπει να είναι ομοιογενής, συμπαγής και ανθεκτική, να μην έχει ρωγμές και να μην αποσαθρώνεται με το νερό ή τον αέρα. Στην Ήπειρο χρησιμοποιείται κυρίως σχιστόλιθος, πέτρωμα που αφθονεί στην περιοχή. Ως συνδετικό κονίαμα χρησιμοποιείται το κουρασάνι, το οποίο διαφοροποιείται ανά περιοχή και ανά γεφύρι. Βασικά συστατικά του είναι ο σβησμένος ασβέστης, το νερό, το χώμα και το κεραμίδι. Συχνά στο μίγμα προστίθεται και ελαφρόπετρα, ξερά χόρτα, ασπράδια αυγών και τρίχες ζώων, τα οποία λειτουργούν ως ενισχυτικές ίνες. Το πάχος του κονιάματος είναι μικρό, δεδομένης της μικρότερης, συγκριτικά με την πέτρα, αντοχής του, η οποία επίσης μειώνεται με το χρόνο. Για την κατασκευή του, αρχικά στήνεται ο ξυλότυπος. Το χτίσιμο ξεκινά ταυτόχρονα και από τις δύο πλευρές, της βάσης του γεφυριού, και προχωρά σταδιακά προς την κορυφή, διαμορφώνοντας το τόξο. Στην κορυφή του τόξου τοποθετείται η πέτρα “κλειδί”. Στη συνέχεια χτίζεται το γέμισμα του γεφυριού, επάνω στο τόξο, το οποίο γίνεται από ξηροδομή (χωρίς κονίαμα). Το γεφύρι κατασκευάζεται έτσι ώστε να αντέχει στην πίεση του νερού. Σημαντικό στοιχείο στην κατασκευή αποτελεί η θεμελίωση. Χρησιμοποιούνται πέτρες μικρού μεγέθους, εκτός από εκείνες οι οποίες χρησιμοποιούνται στα σημεία της έδρασης στους βράχους, οι οποίες είναι μεγαλύτερες. Οι σκαλωσιές κατασκευάζονται έτσι ώστε να ελαττώνονται οι παραμορφώσεις του τόξου και ο χρόνος κατασκευής του γεφυριού, αλλά και να ελαχιστοποιείται ο απαιτούμενος όγκος ξυλείας.
Τα γεφύρια τοποθετούνται στα σημεία όπου το ποτάμι στενεύει και υπάρχουν πολλά και στέρεα βράχια.
Τα γεφύρια διαφέρουν ως προς τη μορφή τους. Διαφέρουν σε μέγεθος και σε αριθμό τόξων. Τα τόξα μπορεί να είναι ένα, δύο, τρία ή περισσότερα, ημικυκλικά ή οξυκόρυφα και χαρακτηρίζουν κάθε γεφύρι. Προκύπτουν από το πλάτος του ποταμού (όταν το πλάτος είναι μικρό αρκεί ένα μόνο τόξο για να γεφυρωθεί η απόσταση), αλλά και από τη δημιουργικότητα του μάστορα. Εκτός από τα βασικά τόξα υπάρχουν και μικρότερα τόξα ή καμάρες που ελαφραίνουν την κατασκευή και επιτρέπουν τη γρήγορη διέλευση του νερού σε περίπτωση πλημμύρας του ποταμού (ανακουφιστικά τόξα). Το πλάτος τους είναι περίπου 2μ. και η επιφάνειά τους είναι καλυμμένη με πέτρα, διαμορφωμένη όπως τα καλντερίμια. Στα πλάγια του γεφυριού κατασκευάζονταν πεζούλια για την προστασία των περαστικών. Τα πεζούλια διαμορφώνονται με στενόμακρες πέτρες (αρκάδες), τοποθετημένες κάθετα στην επιφάνεια του λιθόστρωτου. Συχνά δίπλα σε κάθε γεφύρι υπήρχε και κάποιο κτίσμα (μύλος ή χάνι).
Το χτίσιμο ενός γεφυριού ήταν δύσκολο έργο και συχνά πολλά γεφύρια καταστρέφονταν (από τη δύναμη του νερού, από κατασκευαστικά λάθη) και τα έφτιαχναν από την αρχή. Αυτό γεννούσε το φόβο και την αγωνία στους μαστόρους, απέναντι στο απρόοπτο και το άγνωστο. Αναπάντεχα γεγονότα που συνέβαιναν κατά τη θεμελίωση, μεγάλων κυρίως έργων, η πίστη ότι υπάρχουν δαιμονικά στοιχεία και εχθρικοί δράκοι στο χτίσιμο, που ζητούσαν ικανοποίηση, έκαναν τους μαστόρους αλλά και τον υπόλοιπο κόσμο, προληπτικούς. Έτσι στοίχειωναν το έργο με θυσίες εξιλέωσης της άγνωστης δύναμης. Επίσης ιστορικά στοιχεία μαρτυρούν πολλές ανθρωποθυσίες, στην Ευρώπη, κατά την ανοικοδόμηση γεφυριών. Εκτός από την προφανή λειτουργική τους ιδιότητα, τα γεφύρια είχαν και συμβολική αξία – σύμβολο αφοσίωσης (να γένω γης να με πατάς, γιοφύρι να διαβαίνεις) (Πετρονώτης 2001).
Τα πιο σημαντικά γεφύρια στο Ζαγόρι είναι: του Νούτσου ή Κόκκορου, το Καλογερικό ή του Πλακίδα (στους Κήπους), του Κοντοδήμου ή Λαζαρίδη, του Πιτσώνη, το Παλιογέφυρο, του Χάτσιου, του Μίσσιου, του Μύλου (στους Κήπους), της Βωβούσας, του Καμπέραγα (στη συμβολή των ποταμών Βάρδα και Ζαγορίτικου), του Κοράκου (στον Αχελώο), κ.λ.π. Το γεφύρι της Κόνιτσας στον Αώο έχει το μεγαλύτερο τόξο στα Βαλκάνια και έχει κατασκευαστεί το 1870, από τον πρωτομάστορα Ζιώγα Φρόντζο από την Πυρσόγιαννη. Βρίσκεται στο σημείο που ο Αώος στενεύει περισσότερο. Αντίθετα το γεφύρι της Άρτας (έχει τέσσερα τόξα και μικρότερες ανακουφιστικές καμάρες) είναι κατασκευασμένο υποχρεωτικά στην πεδιάδα του Άραχθου, όπου η απόσταση που πρέπει να καλυφθεί είναι πολύ μεγάλη. Στο γεφύρι της Κόνιτσας υπάρχει, στο ψηλότερο σημείο, τοποθετημένη μια μικρή καμπάνα που χτυπά με τον αέρα και προειδοποιεί τους περαστικούς για ενδεχόμενο κίνδυνο (ειδικά όταν υπάρχουν και φορτωμένα ζώα). Το γεφύρι της Άρτας είναι ίσως το γνωστότερο από όλα, εξαιτίας του θρύλου της θυσίας της γυναίκας του Πρωτομάστορα, που είναι συνδεδεμένος μαζί του.
Έχει δημιουργηθεί βάση δεδομένων “Τα Πέτρινα Γεφύρια της Ηπείρου” (http://www.petrinagefiria.uoi.gr/index.php) από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Στη βάση υπάρχουν πληροφορίες σχετικά με την ονομασία, το είδος, την τοποθεσία, κ.λ.π. καθώς και φωτογραφίες κάθε γεφυριού.

Βιβλιογραφία
Σταματοπούλου Χαρ. (1995). Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Τόμος έκτος, Θεσσαλία – Ήπειρος, Ζαγόρι σελ. 229 – 268, εκδ. Μέλισσα.
Αράπογλου Μιχ. (1981). Γεφύρια του Ζαγορίσιου χώρου. Δελτίο Κέντρου Ερευνών Ζαγορίου, 1.
Μαμμόπουλος Α. (1973). Λαϊκή αρχιτεκτονική. Ηπειρώτες μάστοροι και γεφύρια. Αθήνα.
Μαντάς Σπ. (1985). Τα Ηπειρώτικα γεφύρια. Αθήνα.
Μαντάς Σπ. (1997). Το γεφύρι και ο Ηπειρώτης. εκδ. Τεχνικές Εκδόσεις. Αθήνα.
Μαντάς Σπ. (2007). Οι θησαυροί της Ελλάδας. Πέτρινα γεφύρια. εκδ. Τα Νέα.
Μαντάς Σπ. (2005). Περί πετρογέφυρων… Γεφυριών ιστορίες. Πρακτικά Β Επιστημονικής συνάντησης ΚΕ.ΜΕ.ΠΕ.Γ. Αθήνα, Νοέμβριος 2004.
Μουτσόπουλος Νικόλαος (1976). Κουδαραίοι, Μακεδόνες και Ηπειρώτες Μαΐστορες
Παπακώστα -Συνίκη Νίτσα (2002). Πέτρινα Γεφύρια
Μπεληγιάννη Εύη (2007). Αναζητώντας τα πέτρινα γεφύρια της Ελλάδας. εκδ. Λιβάνη. Αθήνα.
Δημητράκης Αρ. (2002). Τα πέτρινα γεφύρια της Ελλάδας. εκδ. ΑΔΑΜ.
Έξαρχος Γιώργος (2002). Το γεφύρι της Άρτας – Πουντέα ντι Άρτα. εκδ. Σκάλα
Πετρονώτης Αρ. (2001). Πέτρινα γεφύρια στην Ελλάδα. στο “Φύση και έργα ανθρώπων”, εκδ. Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Κόνιτσας, Κόνιτσα. σελ. 113 – 334