Iσλάμ, μουσική και ίαση

γράφει ο Γιώργος Μαυρομμάτης
Η ΛΕΞΗ μουσική δεν αναφέρεται πουθενά στο Kοράνιο, ενώ υπάρχει μία μόνο σχετική αναφορά σε ένα χαντίθ1 (Μουσλίμ, 31: 5998). Η λέξη τραγούδι δεν αναφέρεται πουθενά στο Kοράνιο, ενώ η λέξη τραγουδώ εμφανίζεται σε επτά σημεία, πάντα σχετικά με ύμνους και δοξολογία του θεού. Αντίστοιχα, η λέξη τραγούδι υπάρχει σε τέσσερα χαντίθ και η λέξη τραγουδώ σε τρία. Αυτά, σε συνδυασμό με την αντίληψη πολλών συντηρητικών μουσουλμάνων θεολόγων ότι η μουσική εξάπτει τα πάθη, οδήγησαν στο να επικρατήσει η άποψη ότι, η μουσική συνδέεται άμεσα με την αμαρτία και άρα είναι κάτι κακό. Oμως από πουθενά (Kοράνιο – χαντίθ) δεν προκύπτει ότι η μουσική είναι κάτι το απαγορευμένο (χαράμ).

Ο προφήτης Μωάμεθ φαίνεται πως είχε απαγορεύσει τα χειροκροτήματα και τους δημόσιους μικτούς χορούς ανδρών και γυναικών. Oμως από τα πρώτα κιόλας χρόνια του Ισλάμ άρχισε να καλλιεργείται η καλλιτεχνική / μελωδική απαγγελία του Kορανίου (τατζβίντ) -η ακρόαση της οποίας θεωρείται συχνά ιαματική- και η μελοποίηση θρησκευτικής ποίησης, ενώ ο διάσημος μουσουλμάνος θεολόγος αλ Γαζαλί (1058 – 1111μ.X.) στο βιβλίο του Ihya olom al-Din αναφέρεται στη θετική επίδραση που έχει το άκουσμα μουσικής στην ψυχή και στο σώμα του ανθρώπου, καθώς και στη συμβολή που μπορεί να έχει η μουσική στην προσέγγιση του Θεού. aλλωστε πολλοί μουσουλμάνοι ηγεμόνες ήταν οι ίδιοι μουσικοί και οι περισσότεροι είχαν στις αυλές τους μουσικούς.
Μουσική σε νοσοκομεία
Και στον χώρο του Ισλάμ φαίνεται πως έχει κυρίαρχη θέση η πεποίθηση ότι το σώμα αποτελεί την κατοικία της ψυχής, ότι οι πόνοι και οι ασθένειες του σώματος αποτελούν αντανάκλαση των πόνων και των ασθενειών της ψυχής. Eτσι, μέχρι να ιαθεί η ψυχή, το σώμα θα συνεχίζει να παραπονιέται.
Αν και στην ισλαμική παράδοση θεωρείται δεδομένο ότι ο Θεός είναι αυτός που γιατρεύει (Kοράνιο, 10:57, 17:82, 41:44 και χαντίθ, Μπουχαρί, 7:071:638,639, Μουσλίμ, 26:5434), στον ισλαμικό κόσμο, μεταξύ 9ου και 13ου αιώνα μ.X. και στο πλαίσιο γενικότερης ανόδου των επιστημών υπάρχει σημαντική καλλιέργεια και ανάπτυξη της Iατρικής ως επιστήμης, με όρους που (μεταγενέστερα) αντιλαμβάνεται και χρησιμοποιεί ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός. Eτσι, σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο, από την Περσία μέχρι το Μαρόκο και την Ανδαλουσία, δημιουργούνται πολλά σημαντικά ιατρικά κέντρα που περιλαμβάνουν ιατρικές σχολές και νοσοκομεία, σε αρκετά από τα οποία αναφέρεται χρήση μουσικής για θεραπευτικούς λόγους. Γνωρίζουμε λ.χ. ότι στο άσυλο για τους πνευματικά ασθενείς στο Φεζ του Μαρόκου το 780 μ.X., σε ανάλογο άσυλο στη Βαγδάτη το 705 μ.X., στο νοσοκομείο αλ-Φούστα του Καΐρου το 872 μ.X., στο νοσοκομείο (μπιμαριστάν) της Δαμασκού το 1154 μ.X., στο νοσοκομείο (μπιμαριστάν) του Xαλεπιού το 1270 μ.X. και στο ίδρυμα του Βαγιαζίτ Β΄ της Αδριανούπολης το 1488 μ.X., γινόταν χρήση μουσικής ως υποστήριξη της θεραπευτικής αγωγής ατόμων που έπασχαν κυρίως από ψυχικές ασθένειες. Η μουσική φαίνεται πως χρησιμοποιούνταν σε συνδυασμό με χορήγηση φαρμάκων και χρήση νερού -ως άκουσμα (κελάρισμα) και ως επαφή (λουτρά). Oμως, σήμερα δεν είναι γνωστές οι αντιλήψεις ή οι υποθέσεις που υπήρχαν εκείνη την περίοδο στο χώρο της ισλαμικής Iατρικής για τον ακριβή τρόπο δράσης της μουσικής ως μέσου ίασης.
Λαϊκές λατρείες
Μια άλλη χρήση της μουσικής για θεραπευτικούς λόγους στον κόσμο του Ισλάμ -και ίσως σημαντικότερη από την προηγούμενη καθώς είναι «σύγχρονη» και απευθύνεται σε σημαντικά ευρύτερο κοινό- είναι αυτή που γίνεται στο πλαίσιο των λαϊκών λατρειών. Εδώ, η μουσική αποτελεί κομμάτι ευρύτερων δρωμένων – που συχνά ενσωματώνουν αντιλήψεις και πρακτικές διαφόρων πολιτισμικών παραδόσεων της προϊσλαμικής περιόδου. Περιλαμβάνουν απαγγελία Kορανίου ή θρησκευτικής ποίησης, χορό και ζωοθυσίες, και επιδιώκουν τη θεία δράση/παρέμβαση με σκοπό τον εξαγνισμό, την αποτροπή του κακού, την εξασφάλιση γονιμότητας αλλά και την ίαση.
Eίναι γνωστή η χρήση μουσικής με σκοπό την ίαση από την αδελφότητα των Αϊσάουα2 και από την κοινότητα Γιαζούκα3 στο Mαρόκο καθώς και από κοινότητες της αδελφότητας Καντιρί στο ιρανικό Kουρδιστάν, ενώ γνωστές χρήσεις της μουσικής σε εξορκισμούς -σε περιπτώσεις καταληψιών- υπάρχουν στο Bελουχιστάν (aνατολικό Iράν) και σε κοινότητες Oυιγούρων στην Kεντρική aσία, που διατηρούν ακόμη εμφανή στοιχεία σαμανιστικών αντιλήψεων και πρακτικών.
Θεραπευτική έκσταση
Mουσική χρησιμοποιούν επίσης οι περισσότερες μυστικιστικές (σούφι) ισλαμικές αδελφότητες (ταρικάτ) στο ταξίδι τους για την ένωση με το θείο. Στις τελετουργικές τους συναθροίσεις, που συνήθως ονομάζονται ντικρ/ζικρ (= επίκληση) αλλά και σαμά (= ακρόαση), τα μέλη του ομίλου ψάλλουν συγκεκριμένους ύμνους με έντονο, βραχύ και επαναλαμβανόμενο ρυθμικό μοτίβο (κυρίως 4/4 και 6/8) -συνήθως στίχους από το Kοράνιο με αναφορά σε κάποιο από τα 99 ονόματα/ιδιότητες του Θεού- συχνά με συνοδεία μουσικών οργάνων και κυρίως κρουστών, με ρυθμικές αναπνοές και ρυθμικές κινήσεις. Με αυτόν τον τρόπο έρχονται σε κατάσταση έκστασης, που συχνά θεωρείται θεραπευτική. Στις σιιτικές κοινότητες, που πάντα συνδέονται με κάποιον προστάτη άγιο (γουαλί) θεωρείται ότι η έκσταση -και βεβαίως και η μουσική που εν πολλοίς την προκάλεσε- αποτελούν τον αγωγό για τη ροή της ευλογίας (μπαρακά) του αγίου, στην οποία αποδίδονται εξαιρετικές θεραπευτικές ιδιότητες.
Δερβίσης που χορεύει στο Ιερό του Ντάτα Γκαντζ Μπαχς, Λαχώρη, Πακιστάν (φωτ.: J. W. Frembgen).
Στις μέρες μας η χρήση της μουσικής με σκοπό την ίαση στο λαϊκό Ισλάμ συνεχώς περιορίζεται. Και οι γόνοι των τελευταίων μουσικών – γιατρών φαίνεται να ξεχνούν πως η μουσική τους αποτέλεσε για αιώνες το κύριο μέσο για να διαχυθεί η χάρη του αγίου προστάτη της κοινότητάς τους – άλλωστε σε πολλές περιπτώσεις κοντεύει να διαλυθεί όχι μόνο η παραδοσιακή κοινότητα, αλλά να καταρρεύσει και ο ίδιος ο τάφος του αγίου. Τώρα πια περιφέρουν την τέχνη τους μέσα στα δίκτυα των διεθνών δισκογραφικών εταιρειών και των φεστιβάλ world mosic, χιλιάδες μίλια μακριά, απευθυνόμενοι σε άλλους «πιστούς», που δείχνουν όμως να προσέρχονται με ανάλογο αίτημα· σε κάποιους που -μέσα σε αυτό το νέο πλαίσιο- εξακολουθούν να προσδοκούν «ίαση» διαμέσου και αυτής της μουσικής.
Μουσική=Καθαρός αέρας
Oσον αφορά τη χρήση της μουσικής στην Iατρική στο πλαίσιο μιας λόγιας/επιστημονικής/ορθολογικής προσέγγισης, φαίνεται πως ο κόσμος του Ισλάμ δεν έχει να πει κάτι νέο για περισσότερο από 600 χρόνια. Ωστόσο, ενδιαφέρον έχει ένα από τα τελευταία άρθρα του Μουσταφά Σαμπρί4, τελευταίου σεΐχ ουλ ισλάμ (ανώτατου θρησκευτικού αρχηγού) της οθωμανικής αυτοκρατορίας, και συνεπώς του τελευταίου αυθεντικού επίσημου εκφραστή του σουνιτικού Ισλάμ. Εκεί, ο κορυφαίος μουσουλμάνος θεολόγος του 20ού αιώνα, πιστός στην κλασική θέση των συντηρητικών μουσουλμάνων περί μουσικής, και αφού απαριθμήσει τα άπειρα κακά που θεωρεί ότι συνδέονται με τη μουσική ή προέρχονται από αυτήν, παρατηρεί: «Φυσικά, δεν θα μπορούσε να πει κανείς κάτι εναντίον της μουσικής όταν αυτή αποτελεί ανάγκη ιατρική για τον ασθενή, ανάλογη με τον καθαρό αέρα, μια από τις σημαντικότερες ανάγκες κατά τη θεραπεία των ασθενών. Αν και βέβαια δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αναγνωρισμένο φάρμακο, συνιστώμενο από τους γιατρούς, παρά το ότι στις μέρες μας η (συζήτηση για τη) θεραπεία με μουσική γίνεται όλο και πιο οικείο θέμα».
Ισλαμική Iατρική
Η άνοδος της αραβο-περσο-ισλαμικής Iατρικής ξεκίνησε τον 7ο και κυρίως τον 8ο αι. μ.X. με τη μετάφραση στα aραβικά ξένων συγγραφέων και κυρίως αρχαίων Ελλήνων (Ιπποκράτη, Γαληνού αλλά και Αριστοτέλη και Πλάτωνα) καθώς επίσης Ινδών και Κινέζων. Ακολούθησε η περίοδος της ακμής, όταν η ισλαμική Iατρική πρωτοπορούσε, παράγοντας σημαντική νέα γνώση, ενώ μετά τον 13ο αιώνα άρχισε η περίοδος της παρακμής. Σημαντικότερες μορφές της πρώτης περιόδου ήταν ο Γιούργις Ιμπν-Μπαχτισλιού, ο Γιουχανά Ιμπν-Μασάουαγια και ο Χουνάιν Ιμπν-Ισχάκ (οι δύο πρώτοι χριστιανοί) ενώ σημαντικότερες μορφές της περιόδου ακμής ήταν ο Αλ-Ραζί (Ράιζες για τους Eυρωπαίους), ο Αλ-Ζαχράουι (Αμπούλκασις), ο Ιμπν-Σινά (Αβικένας), ο Ιμπν-Ρουσντ (Αβερρόης), o Αλ-Κιντί (aλκιντους) και ο Eβραίος Ιμπν-Μαϊμόν (Μαιμωνίδης).
Σημειωση:
Ευχαριστώ τον γιατρό και μουσικό aνδρέα Zαρκαδούλα, τον μουσικό Zιάντ Pατζάμπ και την ψυχολόγο Eλβάν Mουσταφά για τη συμβολή τους.
Βιβλιογραφία:
and, M., «a Pictorial History of Torkish Dancing», Dost Yayinlari, ankara 1976.
Doring, J., «Emotion and Trance: Mosical Exorcism in Balochistan» στο «Coltoral Parameters of Iranian Mosical Expression», M. Caton and N. Siegel (επ.), Institote of Persian Performing arts, Redondo Beach 1988.
Levin, T., «The Hondred Thoosand Fools of God: Mosical Travels in Central asia», Indiana oniversity Press 1996.
www.irfi.org/Islamic%20articles%20Folder/mosic_therapy.htm (6.10.03).
www.al/nasir.com/DivineIslam/articles/Science (6.10.03).
www.history.openn.edo/coorsepages/hist085/Sofism.html (5.10.03).
Υποσημειωσεις:
1. Xαντίθ = ρήσις, διήγηση. Πληροφορίες για τις πράξεις και τους λόγους του προφήτη Mωάμεθ και των συντρόφων του. Η ιερή παράδοση του Ισλάμ.
2. Συνδέονται με τον σεΐχη Αμντ Αλλαχ Σίντι Μοχάμαντ Μπεν Αϊσά ασ-Σουφιάνι αλ-Μουχτάρι (1465-1526 μ.X.).
3. Συνδέονται με τον σεΐχη Σίντι Αχμέτ, που ήρθε στην περιοχή από την Περσία στις αρχές του 9ου αιώνα μ.X.
4. Στο περιοδικό των μουσουλμάνων θεολόγων «Μπεγιάν-ουλ-Χακ», Kωνσταντινούπολη,1910.
στη φωτο: Φλαουτίστας από την Νταουλατμπάντ, Αφγανιστάν (φωτ.: S.& R. Michaod, Focos agency).
www.kathimerini.gr
http://www.24grammata.com/