Γραφει ο Ραφαήλ Διαμαντής [*]
«Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ'αυτό μένειν»
«Η συγχώρεση είναι ανώτερη από την τιμωρία»
«Η συγχώρεση είναι ανώτερη από την τιμωρία»
Ο Ηράκλειτος ως πρεσβευτής της φυσιολογίας με τις θεωρίες του συνετέλεσε στην ανάτυξη της ιατρικής καθώς όλοι του οι φιλοσοφικοί αφορισμοί συμπίπτουν με τη φυσιολογία (λειτουργία) του σώματος. Έμπειρος παρατηρητής και μελετητής της φύσεως εμπέδωσε αρχές και αξιώματα πού συν τω χρόνω αποδείχθηκαν αληθή για την ιατρική, αξιώματα αλληλοσυγκρουόμενα, μη σταθερά, όπως ακριβώς λειτουργεί το ανθρώπινο σώμα με βάση τη φύση και όχι τη ψυχρή λογική των μαθηματικών. Προσωκρατικός φιλόσοφος ο Ηράκλειτος με τη διανόησή του επηρέασε τον Ιπποκράτη και την μετέπειτα Ιπποκρατική σχολή και ιπποκρατική μέθοδο, ποτέ όμως όσο σήμερα οι θεωρίες του δεν υπήρξαν πολύτιμες όσο για ένα «άρρωστο σώμα» πού σήμερα πρεσβεύει η νέα Ελλάδα της παρακμής και του αποπροσανατολισμού. Η Ηρακλείτειος διανόηση μπορεί και πρέπει να εφαρμοστεί στην οικονομία, τη πολιτική, το κοινωνικό γίγνεσθαι της σημερινής Ελλάδος ώστε να την ωφελήσει και να την βγάλει από το τέλμα στο οποίο την βύθισαν οι ανίκανοι πολιτικοί της και προπαντός το άρρωστο σύστημα των οικογενειαρχειών (Νεποτισμός) πού λιμαίνονται τη χώρα από εποχής τουρκοκρατίας. «Ὕες βορβόρῳ ἥδονται µᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι» ! (Ηράκλειτος)«Δεν έχεις, Όλυμπε, θεούς, μηδέ λεβέντες η Όσσα, ραγιάδες έχεις, μάννα γη, σκυφτούς για το χαράτσι, κούφιοι και οκνοί καταφρονούν τη θεία τραχιά σου γλώσσα, των Ευρωπαίων περίγελα και των αρχαίων παλιάτσοι…».
(Κωστής Παλαμάς)
(Κωστής Παλαμάς)
Ηράκλειτος ο Θεωρητικός του γίγνεσθαι και της ελπίδας
Ο Ηράκλειτος (Έφεσος, 520-460 π. Χ.) καταγόταν από βασιλείς της Εφέσου. Λόγω του γλωσσικού του πού ήταν ιδιαίτερα ερμητικό επονομάστηκε «σκοτεινός». Ο διανοούμενος μας αυτός έγραψε πολλά θέματα αλλά σώζονται 100 αποσπάσματά από το έργο του «Περί Φύσεως», πού χαρακτηρίζεται από κρυπτική και σοφή επινόηση.
Ο Ηράκλειτος επικεντρώθηκε κατά ιδιαίτερο τρόπο στο πρόβλημα της προέλευσης του κόσμου κι απ’αυτό το πρόβλημα προήλθε μιά σειρά υποθέσεων πού αφορούν τον άνθρωπο και με αυτό διαφοροποιήθηκε ανοιχτά από τους άλλους φυσιολόγους της Ιωνίας, με εξαίρεση ίσως, τον Αναξίμανδρο μόνον, οι οποίοι δεν αντιμετώπισαν ποτέ με διαφάνεια το πρόβλημα της θέσης του ανθρώπου επί της Γής. Στην ερμηνεία του Ηρακλείτου πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ του λόγου και της αιτίας. Πράγματι, ενώ ο λόγος είναι αποκαλυπτικός και ως τέτοιος εκδηλώνει την αλήθεια, η οποία είναι αμετάβλητη και πάντοτε ίδια, η αιτία βρίσκεται πάντοτε σε κίνηση, μεταβάλεται ακατάπαυστα και στη ποικιλία της αρνείται κατά τρόπον τινά την ίδια την άποψη της ταυτότητας.
Τα ύδατα του ποταμού βρίσκονται σε συνεχή ροή και ρέοντας δείχνουν ότι αυτό πού εμείς καταγράφουμε ως ποταμό είναι στη πραγματικότητα διαφορετικός από τη μιά στιγμή στην άλλη. Ο ποταμός διατηρεί το όνομά του, αλλά η ουσία με την οποία εξατομικεύουμε αυτό το όνομα είναι πολλαπλή και σε αιώνια κίνηση.
Ο Ηράκλειτος διακρίνει αφυπνισμένους και καθεύδοντες (κοιμώμενους). Οι κοιμώμενοι δεν κατανοούν την ατέρμονα ροή των συμβάντων και των πραγμάτων και παραμένουν σαν υπόδουλοι, όμηροι ψευδών (εύκολων) δοξασιών, πού ο καθένας τους δημιουργεί σε μιά δική του υποκειμενική διάσταση, ή όπως λέει ο Ηράκλειτος, σε έναν δικό του κόσμο. Αφυπνισμένοι είναι αντιθέτως εκείνοι πού έχουν κατανοήσει τη βαθειά διαφορά μεταξύ του λόγου, (ως ένδειξης και οιωνού της αλήθειας), και της αιτίας. Η κατανόηση αυτής της διαφοράς αποτελεί κατανόηση του νόμου πού ρυθμίζει τον κόσμο, δηλαδή την αρμονία των αντιθέσεων (εναντιοδρομία). «Αυτό πού αποτελεί αντίθεση είναι συμφωνία και από τα ασύμφωνα πράγματα πηγάζει ομορφώτατη αρμονία και όλα τα πράγματα γεννώνται από το νόμο της έριδας». Ο Ηράκλειτος έτσι γίνεται θεωρητικός του γίγνεσθαι, φυσιολόγος ενός νέου προτύπου και λαϊκός προφήτης αυτού πού είναι ο θεμελιώδης νόμος της ύπαρξης, της αλλαγής, πού δεν φαίνεται σαν απλή εμφάνιση αλλά σαν κάτι πολύ περισσότερο αυθεντικό και συγκεκριμένο. Εν τούτοις υφίσταται ένα ρίσκο και είναι εκείνο να θεωρηθεί όχι περισσότερο από ένας φυσιολόγος και ως τέτοιος, αρνητής ενός πιό εξελιγμένου πνευματικού οράματος. Τίποτε πιό αναληθές! Στον λαϊκό του προφητισμό υπάρχει πάντως η σιδηρά θέληση ανανέωσης των σχημάτων της νεαρής ακόμα φιλοσοφικής επιστήμης με μιά αρνηση σε έναν στείρο υλοζωϊστικό υλισμό, ανίκανου να χορηγήσει μια εξήγηση της απουσίας του κόσμου βάση μιάς «χημικής» αναφοράς ενός προϋπάρχοντος υλικού, αιτίας του ζωντανού και του ανοργάνου, όπως του νερού, του απείρου, του αέρα, κλπ. Δεν πρόκειται για μιά αρχέγονο αρχή αλλά ενός αιωνίου νόμου καλώς δομημένου από τον οποίο εξαρτώνται τα υπόλοιπα στοιχεία και οι ζώσες αλήθειες. Εν πάση περιπτώσει φαίνεται ότι το γίγνεσθαι, αυτός ο αιώνιος νόμος ρυθμιστής του σύμπαντος, δεν αρκεί από μόνος του να χορηγήσει μιά εξαντλητική εξήγηση. Η αρμονία των αντιθέσεων αιωνίως σε αγώνα μεταξύ τους, γεννά τον Λόγο, την απώτερη λογική αιτιολογία του κόσμου, τον Θεό. Η εμπειρική αποκάλυψη του Λόγου είναι το πύρ, δηλαδή η δυναμική ενέργεια ικανή να μετατρέψει και να μετατραπεί στα διάφορα στοιχεία πού διαμορφώνουν τον κόσμο. «Αεί γίγνεσθαι και μεταβάλλεσται πάντα και μηδέν μηδέποτε επί το αυτό μένειν».
Ο Ηράκλειτος έζησε στην Έφεσο, αθηναϊκή αποικία των παραλίων της Λυδίας στη Μικρά Ασία καταγόμενος από βασιλική οικογένεια. Φαίνεται ότι διήγαγε απόμακρη ζωή και έτρεφε βαθειά περιφρόνηση για τις μάζες και τους δημοκρατικούς θεσμούς του καιρού του, περιφρόνηση που συνοψίζεται στη φράση του «εἷς ἐμοὶ μύριοι, εἰ ἄριστος ἦ ». (ένας μόνον άνθρωπος αξίζει δέκα χιλιάδες εφ’όσον είναι ο καλύτερος).
Αυτός ο χαρακτήρας του δεν ευνόησε βέβαια τη δημοτικότητά του. Αναφέρεται γι αυτόν ότι έγραφε τους αφορισμούς του σε λεπτά ελάσματα χρυσού πού διατηρούσε στα θησαυροφυλάκια του Ναού, σκέψεις πού θα γίνονταν γνωστές μόνον μετά το θάνατό του. Πάντοτε σύμφωνα με το θρύλλο, αυτοκτόνησε σε ηλικία 60 ετών στη πλατεία της Εφέσου κατασπαραγμένος από σκύλους αφού προηγουμένως καλύφθηκε με περιττώματα.
Η σκέψη του Ηρακλείτου περιστρέφεται γύρω από τέσσερα θεμελιώδη σημεία. Το γίγνεσθαι, την αντιπαράθεση μεταξύ των αντιθέσεων, τον Λόγο, και το πύρ σαν «στοιχείον», σαν φυσική ουσία ταυτόσημη με τη διαφορετικότητα των υπαρχόντων πραγμάτων.
Το γίγνεσθαι. Το γίγνεσθαι αποτελεί τη συνεχή μεταβολή όλων των πραγμάτων από μιά κατάσταση στην άλλη. Όλος ο κόσμος αποτελεί μιά συνεχή μεταβολή, τίποτα δεν παραμένει στην ίδια μορφή. Η ίδια η ζωή αποτελεί μιά συνεχή μεταβολή από μιά κατάσταση στην άλλη. Τα Πάντα Ρεί, τα πάντα ρέουν και όλα χάνονται, ακατάπαυστα και είναι αυτή η συνεχής μεταβολή πού συνθέτει την ίδια την έννοια του κόσμου, την θεμελιώδη αρχή του, την έσχατη σημασία του. Για να το πούμε όπως ο Ηράκλειτος «Ποταμῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐμβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ' Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)· ἀλλ' ὀξύτητι καὶ τάχει μεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (μᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ' ὕστερον, ἀλλ' ἅμα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι». (Δεν μπορούμε να μπούμε δυο φορές στο ίδιο ποτάμι, κατά τον Ηράκλειτο, ούτε ν' αγγίξουμε δυο φορές μια ουσία θνητή, γιατί σκορπίζεται και πάλι μαζεύεται με την οξύτητα και την ταχύτητα της μεταβολής, (και μάλιστα όχι πάλι, ούτε αργότερα, αλλά ταυτόχρονα εμφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι απομακρύνεται).
Το γίγνεσθαι για τον Ηράκλειτο συνιστά την αρχή στην οποία στηρίζεται ο κόσμος πού είναι η αρχή. Αυτή πού είναι ίδια και δεν μεταβάλλεται στο περιβάλλον των μεταβολών όλων των πραγμάτων, είναι η ίδια η μεταβολή. Κάθε πράγμα, πράγματι, βρίσκεται σε κάποιο σημείο της ύπαρξής του, σε μιά κατάσταση η οποία αυτή είναι αντίθετη σε όλες τις άλλες, κάθε πράγμα όντας όλο εκείνο πού δεν είναι το άλλο. Για να είναι κάτι, το κάθε πράγμα απαιτεί το πολλαπλό για να εξάγει την ιδιαίτερότητά του από την αντιπαράθεση με τα άλλα πράγματα.
Το γίγνεσθαι, η μετατροπή, φαίνεται μέσα στο χρόνο. Κάθε πράγμα υπόκειται στο πρόσκαιρο, κάθε όψη του κόσμου μεταβάλλεται διότι είναι ο χρόνος πού απαιτεί αυτή τη μεταβολή. Ο χρόνος εκφράζεται με τη διέλευση των πραγμάτων από τη μιά κατάσταση στην άλλη κι αυτή η διέλευση (αυτό της μετατροπής σε κάτι άλλο), συνιστά την ίδια την ουσία του κόσμου (ο κόσμος είναι αυτό πού είναι καθώς σ’αυτόν παρατηρούνται τα πολλαπλά θεάματα της μετατροπής των πραγμάτων).
Αλλά προτού το ερμηνεύσουμε σαν αντανάκλαση στο χρόνο, η μαρτυρία του Ηρακλείτου παράγει μιά αίσθηση του γίγνεσθαι ξεκάθαρη. Το γίγνεσθαι, η μετατροπή των πραγμάτων, καθορίζεται από την ίδια την αντιπαράθεση μεταξύ των πραγμάτων, η μεταβολή συμφύεται (απαιτητικά δεσμευμένη) στην αντιπαράθεση των αντιθέτων πραγμάτων.
Η εναντίωση μεταξύ των αντιθέτων («πόλεμος»). Συνεπώς κάθε πράγμα είναι αυτό πού είναι διότι κατέχει άλλα πράγματα πού οροθετούν την ουσία (για παράδειγμα ξέρουμε ότι είναι ημέρα γιατί γνωρίζουμε τη νύχτα. Συνεπώς ορίζουμε την ημέρα σαν εκείνο πού αντιτίθεται στη νύχτα εάν δεν υπήρχε η νύχτα δεν θα μπορούσαμε να ξέρουμε τι είναι η ημέρα). Ο Ηράκελιτος δηλώνει ότι δεν θα υπήρχε φώς δίχως σκοτάδι, υγεία δίχως ασθένεια, χορτασμός δίχως πείνα, κάθε πράγμα προσεγγίζει τον ορισμό του από τη σύγκριση με τα άλλα.
Κάθε πράγμα για να υπάρχει και να ορισθεί απαιτεί των άλλων πραγμάτων κατά τρόπο πού να εκφράζει τη ταυτότητά του σε σύγκριση με τα άλλα. Αυτή η έννοια ορίζεται από τον Ηράκλειτο ως πόλεμος), ή αντίθεση μεταξύ των αντιθέτων. Τα πράγματα υπάρχουν και συνεχώς υπεισέρχονται στα άλλα (για παράδειγμα η ημέρα υπεισέρχεται στη νύχτα, το κρύο στη ζέστη, το υγρό στο ξηρό), και είναι αυτή η έριδα πού δημιουργεί εκείνη την απαραίτητη ισορροπία πού διαιωνίζει την ύπαρξη κάθε πράγματος.
ὁδὸς ἄνω κάτω μία καὶ αὑτή. Με αυτή τη μεταφορική φράση ο Ηράκλειτος μαρτυρεί ότι το πολλαπλόν της μετατροπής των πραγμάτων εν τώ γίγνεσθαι (πού αντιπροσωπεύονται από τη κάθοδο και την άνοδο) υπόκειται πάντοτε στην ίδια αρχή (την οδό, ήτοι την ύπαρξη την ίδια). Πράγματα αντίθετα και ανθιστάμενα μεταξύ τους είναι άρρηκτα δεμένα τα μεν προς τα δε (εάν δεν υπήρχε η άνοδος δεν θα υπήρχε ούτε η κάθοδος).
Όλα τα πράγματα είναι ένα, όπως δηλώνει ο ίδιος ο Ηράκλειτος, άλλως κάθε πράγμα πού αντιτίθεται στα άλλα έχει από κοινού με εκείνα μιά ορισμένη όψη, την αντίθεση, την απαραίτητη σχέση με τα άλλα πράγματα από την οποία εκπορεύεται κατ’ανάγκην η σημασία τους.
Στην έννοια «πόλεμος» εκφράζεται μιά αρμονία, μιά μορφή παγκοσμίου δικαιοσύνης. Η μόνιμη αντιπαράθεση κάθε όψης της πραγματικότητας γεννά μιά ισορροπία πού δεν επιτρέπει σε κανένα στοιχείο να καταχραστεί τα άλλα (αυτό θα ήταν αδικία). Κανένα στοιχείο δεν μπορεί συνεπώς να καταχραστεί τα άλλα καθόσον δεν μπορεί να αφαιρεθεί από το περιβάλλον των σχέσεών του δίχως να χάσει την ίδια τη σημασία του.
Ο Λόγος. Ο ύψιστος νόμος πού κυβερνά το κόσμο, αυτός πού εξισορροπεί τα αντίθετα επιτρέποντας την αρμονία στο κόσμο, ταυτίζεται με την ομιλία, τον λόγο. Σ’αυτή τη λέξη μπορούν να αποδοθούν πολλαπλές έννοιες: διάλεξη, κρίση, ευφυΐα, νόμος, σκέψη, λογική, κανόνας θεμελιώδης των πάντων, όλες σημασίες πού εξομοιούνται με την έννοια της κρίσεως πού αντικατοπτρίζει τη λειτουργία του κόσμου σε όλες του τις όψεις.
Ο λόγος αντικατοπτρίζει και διασαφηνίζει τη δομή όλων εκείνων των αντιθέσεων μεταξύ των πραγμάτων πού καθιστούν δυνατό το γίγνεσθαι και την ίδια τη ζωή στο σύμπαν, ο λόγος είναι η ίδια η δομή, ο νόμος πού εκφράζει το σύνολο των σχέσεων. Όλα τα πράγματα του κόσμου, όπως είδαμε, εξομοιούνται από την αντίθεση, δηλαδή από τις απαραίτητες σχέσεις πού εγκαθίστανται μεταξύ τους, ο λόγος αντιπροσωπεύει το σταθερό σύνολο αυτών των σχέσεων, τον ίδιο τους τον χάρτη.
Η σχέση των ανθρώπων με τον λόγο εκφράζει τη σχέση με την αλήθεια. Ο νόμος και η τάξη των Πάντων είναιι μιά αιώνια Ομιλία (λόγος) πού προσφέρεται στην ακοή όλων. Οι περισσότεροι την ακροάζονται, αλλά δεν ξέρουν να την ακούσουν. Κάθε ημέρα την ανταμώνουν και πάραυτα δεν την καταλαβαίνουν. Ζούν συνεπώς με το όνειρο, χωριστοί όπως είναι από εκείνο πού είναι «κοινό», δηλαδή το Θεϊκό νόμο των Πάντων (E. Severino, La filosofia antica)
Ο Ηράκλειτος διαιρεί τους ανθρώπους σε κοιμώμενους και εγερμένους (οι τελευταίοι είναι οι σοφοί, ενώ οι πρώτοι οι απλοί άνθρωποι). Ο νόμος πού εκφράζεται από το λόγο, δηλαδή την κατανόηση των αληθών σχέσεων πού εγκαθίστανται μεταξύ των πραγμάτων, είναι στη διάθεση ολονών, αλλά δεν είναι ίδιοι όλοι οι άνθρωποι, μερικοί θεωρούν αυτό το νόμο καλύτερον από άλλους δυνάμει των αντιστοίχων διανοητικών ικανοτήτων. Όποιος θα είναι σε θέση να κατανοήσει το λόγο περισσότερο θα προσεγγίσει την αλήθεια και την αυθεντική σοφία. Για τον Ηράκλειτο δεν είναι σοφός εκείνος πού γνωρίζει έναν μεγάλο αριθμό πραγμάτων, αλλά εκείνος πού γνωρίζει να συλλέγει καλύτερα από άλλους τη φύση των σχέσεων πού εγκαθίστανται μεταξύ των πραγμάτων.
Το πύρ ως «στοιχείον». Εάν η ενιαία αρχή πού εξομοιώνει όλα τα πράγματα του κόσμου είναι το γίγνεσθαι, για τον Ηράκλειτο το φυσικό στοιχείο από το οποίο όλα τα άλλα στοιχεία αποτελούνται (το στοιχείον), είναι το πύρ. Αυτό διότι το πύρ θεωρείται ως στοιχείο αποσταθερωτικό, σε θέση να προκαλέσει εκείνη την αλλαγή πού επιτρέπει στα πράγματα να μετατραπούν από τη μιά κατάσταση στην άλλη. Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, από το πύρ ελευθερώνονται αέρια, τα αέρια γίνονται νερό, το νερό μόλις εξατμιστεί, αφήνει υπολείμματα πού πηγαίνουν να συνθέσουν όλα τα στερεά. Αυτή η ιδέα του πυρός ως στοιχείου καταστρεπτικού και δημιουργικού, θα συνεχιστεί αργότερα από τους στωϊκούς (μαζί με την έννοια του λόγου).
Ο Ηράκλειτος θεωρείται ως ένας από του πρωϊμότερους διαλεκτικούς φιλοσόφους αναγνωρίζοντας την παγκοσμιότητα της αλλαγής και ανάπτυξης, διαμέσου εσωτερικών αντιφάσεων. Διαφώνησε με τους Θαλή, Αναξίμανδρο και Πυθαγόρα γύρω από τη φύση της τελικής ουσίας, αλλά αντί αυτής υποστήριζε ότι η φύση των πάντων αποτελεί την αλλαγή την ίδια. Χρησιμοποιεί το πύρ μεταφορικά παρά σαν λύση του υλικού μονισμού. Αυτό οδήγησε στη πεποίθηση ότι η αλλαγή είναι αληθής ενώ η σταθερότητα ψευδής. Για τον Ηράκλειτο τα πάντα βρίσκονται σε «ρευστότητα», όπως αφορίζει ο Πλάτων με το διάσημο «Τα Πάντα ρεί» !
Τα Ερείπια της Αρχαίας Εφέσου (Κουσάντασι, πού στα τούρκικα σημαίνει «το κελάδημα των πουλιών») στη Μικρά Ασία, με πλήθος τουριστών απ’όλο τον κόσμο. Στο βάθος η διάσημη Βιβλιοθήκη του Κέλσου. Εδώ γεννήθηκε ο Ηράκλειτος. (Φωτογραφία Ρ.Διαμαντή)
Ερείπια έξοχων Ναών της Αρχαίας Εφέσου όπου με πυρετώδεις εργασίες γίνονται αναστηλώσεις (Φωτογραφία Ρ.Διαμαντή)
Ότι απέμεινε από την ένδοξη Βιβλιοθήκη του Κέλσου στην Αρχαία Έφεσο. Αποτελεί ένα από τα ομορφότερα μνημεία του κόσμου. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον με άπλετο φώς και ήθος γεννήθηκε η αρχαιοελληνική ιωνική φιλοσοφία. Η διανόηση του Ηρακλείτου γαλουχήθηκε εδώ και επηρέασε την Υφήλιο καθώς και την ανάπτυξη και το Πολιτισμό του Δυτικού Κόσμου. Άπειρα πλήθη τουριστών θαυμάζουν τις ελληνικές φράσεις φιλοσοφίας πού αναγράφονται στο μνημείο αυτό. (Φωτογραφία Ρ.Διαμαντή)
Λεπτομέρεια της Βιβλιοθήκης του Κέλσου στην Έφεσο. Γράφει στα αρχαία ελληνικά ότι ο Κέλσος κατασκεύασε τη Βιβλιοθήκη. Πώς αφού είναι η ίδια γλώσσα του («σλάβου»!!!) Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν μας λένε οι Σκοπιανοί ότι είναι σλάβικα; Εγώ πάντως μπορώ να τα διαβάσω όπως όλοι οι συμπολίτες μας έλληνες! (Φωτογραφία Ρ.Διαμαντή)
Λεπτομέρεια του Μνημείου του Κέλσου με ανεξίτηλες ελληνικές επιγραφές. Αρχαία Έφεσος. (Φωτογραφία Ρ. Διαμαντή)
HellasOnTheWeb.Org 
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου